مجله بیکران راه دریا

شما یک قرارداد سفت و سخت با یک خط کشتیرانی بسته‌اید تا کالایتان را با قیمت ۲۰۰۰ دلار از اروپا به بندرعباس بیاورد. ناگهان جنگی در منطقه رخ می‌دهد، یا یک ویروس جهانی شیوع پیدا می‌کند، یا کانال سوئز بسته می‌شود. صبح روز بعد، ایمیلی دریافت می‌کنید: “با استناد به بند فورس ماژور، نرخ حمل شما به ۶۰۰۰ دلار افزایش یافت. اگر پرداخت نکنید، کالا در بندر میانی تخلیه می‌شود.”

شما با عصبانیت به قرارداد اشاره می‌کنید، اما وکیل شرکت کشتیرانی با خونسردی به یک پاراگراف در انتهای قرارداد اشاره می‌کند که تا به حال آن را نخوانده بودید.

به دنیای «فورس ماژور» (Force Majeure) یا «قوه قهریه» خوش آمدید. جایی که قدرت‌های برتر (طبیعت، جنگ، سیاست) وارد بازی می‌شوند و تمام تعهدات قراردادی را باطل می‌کنند.

فورس ماژور چیست؟ (کارت “خروج از زندان” برای شرکت‌های حمل)

فورس ماژور یک اصطلاح فرانسوی به معنی «نیروی برتر» است. در حقوق بین‌الملل، این بند به طرفین قرارداد (به‌ویژه خط کشتیرانی) اجازه می‌دهد که در صورت وقوع حوادثی که: ۱. غیرقابل پیش‌بینی هستند، ۲. غیرقابل کنترل هستند، ۳. و اجرای قرارداد را غیرممکن می‌کنند، از انجام تعهدات خود شانه خالی کنند بدون اینکه جریمه‌ای بپردازند.

چه چیزهایی فورس ماژور محسوب می‌شوند؟

• بلایای طبیعی (Act of God): زلزله، طوفان‌های دریایی غیرعادی، سونامی.

• جنگ و ناآرامی: جنگ (مثل اوکراین)، حملات موشکی (مثل دریای سرخ)، دزدی دریایی، تحریم‌های ناگهانی بین‌المللی.

• حوادث بیولوژیک: همه‌گیری بیماری (مثل کووید-۱۹) و قرنطینه بنادر.

• اعتصابات: اعتصاب سراسری کارگران بندر (گاهی اوقات).

وقتی فورس ماژور اعلام می‌شود، چه بلایی سر بار شما می‌آید؟

اعلام وضعیت فورس ماژور توسط کاپیتان یا خط کشتیرانی، سه پیامد ترسناک برای صاحب کالا دارد:

۱. لغو مسئولیت تأخیر (No Liability for Delay)

اگر قرارداد شما می‌گوید بار باید ۲۰ روزه برسد، اما به دلیل طوفان یا بسته شدن کانال، ۶۰ روزه می‌رسد، شما حق دریافت هیچگونه غرامتی ندارید. حتی اگر کارخانه شما به خاطر این تأخیر تعطیل شود، خط کشتیرانی با سپر فورس ماژور از خود دفاع می‌کند.

۲. افزایش ناگهانی هزینه‌ها (Surcharges)

این رایج‌ترین اتفاق است. مثلاً در بحران دریای سرخ، کشتی‌ها مجبور شدند به جای کانال سوئز، کل قاره آفریقا را دور بزنند. خطوط کشتیرانی فورس ماژور اعلام کردند و گفتند: “مسیر طولانی شده، سوخت بیشتر مصرف می‌شود. شما باید ۲۵۰۰ دلار اضافه بابت War Risk Surcharge یا Transit Disruption Charge بپردازید.” شما چاره‌ای جز پرداخت ندارید، چون بارتان روی کشتی آن‌هاست.

۳. تخلیه در بندر اشتباه (Termination of Voyage)

این بدترین سناریو است. اگر بندری به دلیل جنگ، زلزله یا اعتصاب بسته شود، کاپیتان طبق بند فورس ماژور حق دارد کالا را در «نزدیک‌ترین بندر امن» تخلیه کند و سفر را خاتمه دهد.

• مثال: بار شما باید به بندر بیروت می‌رفت، اما بندر ناامن شده است. کشتی بار شما را در قبرس تخلیه می‌کند و می‌گوید: “قرارداد ما اینجا تمام شد. بقیه مسیر با خودتان.”

• حالا شما مانده‌اید و کالایی که در یک کشور دیگر رها شده و باید با هزینه شخصی، کشتی دیگری پیدا کنید تا آن را به مقصد اصلی ببرد.

تفاوت ظریف: “سختی کار” در برابر “فورس ماژور”

شرکت‌های حمل گاهی سوءاستفاده می‌کنند. آن‌ها شرایطی را که فقط “هزینه‌بر” است، به عنوان “فورس ماژور” (غیرممکن) جا می‌زنند.

• اگر قیمت سوخت گران شود، این فورس ماژور نیست (این ریسک تجاری است).

• اگر مسیر کانال بسته شود و هیچ راه دیگری نباشد، این فورس ماژور است.

• اگر کارگران بندر اعتصاب کنند، بستگی به متن قرارداد دارد.

چگونه در برابر طوفان فورس ماژور از خود محافظت کنیم؟

شما نمی‌توانید جلوی جنگ یا زلزله را بگیرید، اما می‌توانید جلوی ورشکستگی ناشی از آن را بگیرید:

۱. بیمه با پوشش کامل (شامل جنگ و اعتصاب) بیمه باربری معمولی (حتی کلوز A) معمولاً خطرات ناشی از جنگ و اعتصابات را پوشش نمی‌دهد. شما باید با پرداخت مبلغی اندک، کلوزهای ضمیمه (Institute War & Strikes Clauses) را خریداری کنید. این کلوزها در صورت آسیب دیدن کالا در جنگ یا شورش، خسارت شما را می‌دهند.

۲. بررسی متن بارنامه (Terms & Conditions) پشت بارنامه، نوشته‌های ریزی وجود دارد که هیچ‌کس نمی‌خواند. آنجا تعریف شده که خط کشتیرانی چه چیزی را فورس ماژور می‌داند. اگر با فورواردر قرارداد می‌بندید، مطمئن شوید که تعریف آن‌ها از فورس ماژور، بیش از حد گسترده نیست (مثلاً “خرابی کامیون” نباید فورس ماژور باشد).

۳. بودجه اضطراری (Contingency Fund) در شرایط بحرانی جهانی (مثل الان)، همیشه ۱۰ تا ۲۰ درصد بودجه اضافه برای حمل در نظر بگیرید. فرض را بر این نگذارید که نرخ قرارداد ثابت می‌ماند.

بند فورس ماژور، یادآوری تلخی است بر اینکه در تجارت بین‌الملل، هیچ چیز ۱۰۰٪ قطعی نیست. این بند، “سوپاپ اطمینان” حقوقی شرکت‌های حمل‌ونقل است تا در برابر حوادث غیرمترقبه ورشکست نشوند، اما فشار این سوپاپ مستقیماً روی دوش صاحبان کالا تخلیه می‌شود. آگاهی از این قانون، جلوی وقوع حادثه را نمی‌گیرد، اما حداقل شما را برای دریافت آن ایمیل ترسناک و مدیریت بحران پس از آن، آماده می‌کند.