شما تمام مراحل را بی‌نقص انجام داده‌اید. کد تعرفه (HS Code) کالای شما دقیق است، اسنادتان هماهنگ است و فری تایم خوبی هم گرفته‌اید. کارشناس گمرک نگاهی به فاکتور خرید ۱۰,۰۰۰ دلاری شما می‌اندازد و می‌گوید: “من این ارزش را قبول ندارم. از نظر من، ارزش این کالا ۱۵,۰۰۰ دلار است و شما باید بر اساس این مبلغ، حقوق ورودی بپردازید.”
این لحظه، آغاز یکی از پرتنش‌ترین و پرهزینه‌ترین اختلافات در فرآیند واردات است: اختلاف بر سر ارزش گمرکی.
اینکه شما واقعاً ۱۰,۰۰۰ دلار پرداخت کرده‌اید، برای گمرک کافی نیست. گمرکات در سراسر جهان از یک سیستم استاندارد برای تعیین ارزش کالاها استفاده می‌کنند که به آن “موافقت‌نامه ارزش‌گذاری گمرکی GATT” می‌گویند. درک این سیستم، به شما کمک می‌کند تا بفهمید چرا گمرک فاکتور شما را به چالش می‌کشد و چگونه این اختلاف می‌تواند محموله شما را هفته‌ها گروگان گرفته و در باتلاق دموراژ غرق کند.
ارزش گمرکی چیست و چرا از فاکتور شما مهم‌تر است؟
حقوق ورودی که شما پرداخت می‌کنید، حاصل‌ضرب دو متغیر است: حقوق ورودی = (نرخ تعرفه بر اساس HS Code) × (ارزش گمرکی کالا)
بسیاری از واردکنندگان به اشتباه تصور می‌کنند که “ارزش گمرکی” همان مبلغی است که در فاکتور خریدشان درج شده است. اما این فقط “یکی” از روش‌های تعیین ارزش است. هدف گمرک، جلوگیری از پدیده‌هایی مانند “کم‌اظهاری” (Under-invoicing) است؛ یعنی زمانی که خریدار و فروشنده تبانی می‌کنند تا قیمتی پایین‌تر از حد واقعی در فاکتورها ثبت کنند تا حقوق ورودی کمتری بپردازند.
برای مبارزه با این پدیده، گمرک از یک سیستم “آبشاری” شش مرحله‌ای (مبتنی بر GATT) برای تعیین ارزش استفاده می‌کند. آن‌ها موظفند این روش‌ها را به ترتیب اجرا کنند و تنها در صورتی که روش اول قابل استفاده نباشد، به سراغ روش دوم می‌روند و الی آخر.
آبشار شش مرحله‌ای تعیین ارزش (چگونه گمرک فکر می‌کند؟)
روش اول: ارزش معامله (Transaction Value) – (روش مطلوب شما)
- چیست؟ این همان “قیمت واقعی پرداخت‌شده یا قابل پرداخت” برای کالاست که در فاکتور شما درج شده. این روش، روش اصلی و ترجیحی است.
- اما… (اینجا نقطه شروع اختلاف است): گمرک می‌تواند این روش را رد کند اگر:
- رابطه خاص بین خریدار و فروشنده وجود داشته باشد (مثلاً دو شعبه از یک شرکت باشند) و این رابطه بر قیمت تأثیر گذاشته باشد.
- ارزش اظهار شده به طرز فاحشی با سوابق و ارزش کالاهای مشابه در بانک اطلاعاتی گمرک (TSC) مغایرت داشته باشد. (این رایج‌ترین دلیل رد شدن در ایران است).
روش دوم: ارزش معامله کالاهای یکسان (Identical Goods)
- چیست؟ اگر روش اول رد شود، گمرک به سراغ سوابق خود می‌رود. آیا واردکننده دیگری، دقیقاً همین کالا را (از همین کشور مبدأ و در همان زمان) وارد کرده است؟ اگر بله، گمرک از همان ارزش برای کالای شما استفاده می‌کند.
روش سوم: ارزش معامله کالاهای مشابه (Similar Goods)
- چیست؟ اگر کالای یکسان پیدا نشد، گمرک به دنبال کالاهای مشابه (از نظر کارکرد، کیفیت، مواد سازنده) می‌گردد و از ارزش آن‌ها استفاده می‌کند.
روش چهارم: روش ارزش استنباطی (Deductive Value)
- چیست؟ این روش پیچیده است. گمرک قیمت فروش همان کالا در بازار داخلی ایران را بررسی کرده، سپس هزینه‌هایی مانند سود، مالیات و هزینه‌های حمل داخلی را از آن کم می‌کند تا به یک ارزش پایه در زمان ورود برسد.
روش پنجم: روش ارزش محاسباتی (Computed Value)
- چیست؟ این روش بر اساس هزینه‌های تولید کالا در کشور مبدأ (هزینه مواد اولیه، ساخت، سود تولیدکننده) عمل می‌کند. این روش به ندرت استفاده می‌شود، زیرا نیازمند همکاری کامل فروشنده خارجی است.
روش ششم: روش بررسی معقول (Fallback Method)
- چیست؟ اگر هیچ‌یک از روش‌های بالا قابل اجرا نباشد، گمرک بر اساس اطلاعات موجود و با “انعطاف‌پذیری معقول”، یک ارزش تخمینی تعیین می‌کند. این روش، بیشترین قدرت را به کارشناس گمرک می‌دهد.
ارتباط مستقیم اختلاف ارزش با فاجعه دموراژ
زمانی که کارشناس گمرک، ارزش اظهار شده (روش اول) شما را نمی‌پذیرد و می‌خواهد از روش‌های دیگر (عمدتاً بر اساس سوابق بانک اطلاعاتی خود) استفاده کند، یک اختلاف رسمی شکل می‌گیرد.
چه اتفاقی می‌افتد؟
- توقف کامل فرآیند: کارشناس، پرونده را متوقف کرده و ارزش بالاتری را پیشنهاد می‌دهد.
- شروع فرآیند حقوقی: شما دو راه دارید:
- پذیرش ارزش جدید: شما ارزش پیشنهادی گمرک را می‌پذیرید، مابه‌التفاوت سنگین حقوق ورودی (و گاهی جریمه کم‌اظهاری) را پرداخت کرده و کالا را ترخیص می‌کنید.
- اعتراض و ارجاع به کمیسیون: شما به این تصمیم اعتراض می‌کنید. پرونده شما از جریان عادی خارج شده و به “کمیسیون رسیدگی به اختلافات گمرکی” ارجاع داده می‌شود.
- تله دموراژ: تشکیل این کمیسیون، بررسی اسناد و مدارک و صدور رأی نهایی، می‌تواند هفته‌ها یا حتی ماه‌ها طول بکشد. در تمام این مدت، کانتینر شما در بندر متوقف مانده و شمارشگر بی‌رحم دموراژ و انبارداری، در حال ثبت هزینه‌هایی است که ممکن است از ارزش خود کالا نیز فراتر رود. شما در نبردی حقوقی برای صرفه‌جویی در حقوق ورودی، در حال غرق شدن در اقیانوس دموراژ هستید.
چگونه از این کابوس جلوگیری کنیم؟
- ۱. قبل از حمل، استعلام بگیرید:
- قبل از نهایی کردن خرید، از ترخیص‌کار حرفه‌ای خود بخواهید تا ارزش کالای شما را در سوابق گمرکی (TSC) بررسی کند. اگر قیمت خرید شما بسیار پایین‌تر از سوابق گمرک است، باید بدانید که به احتمال ۹۹٪ با چالش مواجه خواهید شد.
- ۲. اسناد خود را “ضدضربه” کنید:
- هرگز به یک فاکتور ساده اکتفا نکنید. اسناد پشتیبان مانند پروفرما اینویس، اسناد انتقال وجه بانکی (که نشان می‌دهد شما دقیقاً همان مبلغ را پرداخت کرده‌اید)، کاتالوگ‌های رسمی و لیست قیمت فروشنده را آماده داشته باشید تا ثابت کنید “ارزش معامله” شما واقعی و قابل دفاع است.
- ۳. اظهار صادقانه:
- وسوسه “کم‌اظهاری” برای پرداخت گمرکی کمتر، کوتاه‌ترین مسیر برای افتادن در دام کمیسیون و دموراژ است. صداقت در بلندمدت، همیشه ارزان‌ترین راه است.
ترخیص کالا بر دو ستون استوار است: “کالا چیست؟” (HS Code) و “کالا چقدر می‌ارزد؟” (Customs Value). شکست در هر یک از این دو ستون، نتیجه یکسانی دارد: تأخیر، جریمه و هزینه‌های ویرانگر دموراژ. با درک نحوه تفکر گمرک و آماده‌سازی اسناد پشتیبان قوی برای دفاع از ارزش کالای خود، شما می‌توانید از این نبرد فرسایشی اجتناب کرده و سرمایه خود را از گروگان‌گیری اداری نجات دهید.
دیدگاهتان را بنویسید